در این کارگاه آموزشی که با حضور نمایندگان ایران و برخی کشورهای اسلامی عضو آیسسکو، به ویژه افراد فعال در نظام آموزشی، برگزار شد، استادان علوم ارتباطات کشورمان به بیان مباحثی در ارتباط با نقش رسانه‌ها در اجرای میثاق رباط پرداختند که سال گذشته کشورهای عضو آیسسکو در مغرب برای رسیدن به آن همنوا شده بودند.
در این نشست دو روزه خبرنگار روزنامه همشهری نیز حضور داشت. آنچه در پی می‌آید گزارشی است از این کارگاه آموزشی دو روزه .
فرهنگی معاصر از جمله مفاهیم جدیدی است که متداول شده است. گفت‌وگو در زمره واژه‌های حقوق بین‌الملل نیست زیرا هیچ ذکری از آن در اسنادی مانند منشور سازمان ملل، اعلامیه جهانی حقوق بشر و پیمان‌نامه بین‌المللی ویژه حقوق مدنی و سیاسی به میان نیامده است. بر این اساس، گفت‌وگو نه مفهومی حقوقی بلکه مفهومی سیاسی، ایدئولوژیک و فرهنگی و تمدنی است.
گفت‌وگو در این سیاق از سال 1377 شهرت بیشتری پیدا کرد که سید محمد خاتمی رئیس جمهوری وقت ایران در نخستین سخنرانی خود در سازمان ملل طرح «گفت‌وگوی تمدن‌ها» را عرضه کرد. این طرح به سرعت در گفتمان سیاسی و فرهنگی جهان پذیرفته شد و سازمان ملل تشکیلاتی را برای پیگیری آن به وجود آورد. تصور می‌شد گفت‌وگوی تمدن‌ها پس از 11 سپتامبر به محاق رفته است، اما در واقع این حادثه فوریت مضاعفی برای پیگیری طرح در سطح بین‌الملل و به خصوص بین تمدن‌ها و فرهنگ‌هایی که در برابر هم قرار گرفته‌اند، پدید آورد.
از آنجایی که طرح یاد شده بر پایه مفهوم تازه‌ای از گفت‌وگو بنا شده است، ارتقای آگاهی عمومی نسبت به آن اهمیت شایانی دارد. اینجاست که رسانه‌ها در مقام ابزار انتشار اطلاعات در جامعه مورد توجه ویژه قرار می‌گیرند. سال 2001، سازمان ملل یک کارگاه آموزشی با عنوان «نقش رسانه و ارتباطات در گفت‌وگوی بین تمدن‌ها» برگزار کرد.
در این کارگاه بر نقش رسانه‌ها در گسترش اندیشه گفت‌وگوی تمدن‌ها تأکید شد که حق متفاوت بودن و برابر بودن افراد متفاوت را به رسمیت می‌شناسد. رسانه‌ها به علاوه در فهم فرهنگ خودی و درک درست فرهنگ‌ها از هم نقش ایفا می‌کنند. تکثرگرایی رسانه‌ها در جامعه چند فرهنگی به فهم فرهنگ خودی کمک می‌کند.
جهان اسلام در مقام یک تمدن گسترده و ریشه‌دار جهانی نیز از پرداختن به طرح گفت‌وگوی بین تمدن‌ها غافل نبوده است. هر چه باشد، تحولات سیاسی در عرصه جهانی به خصوص در خلال چند سال اخیر به گونه‌ای بوده است که تمدن اسلامی را در کانون کشمکش‌هایی با تمدن مسیحیت قرار داده است. به علاوه در درون جهان اسلام، تنوع چشمگیری از نظر نژادی و قومی وجود دارد که ضرورت نوعی گفت‌وگوی درون تمدنی را دو چندان می‌کند.
خردادماه سال گذشته، نشستی در رباط - پایتخت مغرب- با عنوان «تقویت گفت‌وگوی بین فرهنگ‌ها و تمدن‌ها از طریق اجرای طرح‌های منسجم و پایدار» برگزار شد که بانی آن سازمان کنفرانس اسلامی، آیسسکو (سازمان علمی، آموزشی و فرهنگی سازمان کنفرانس اسلامی)، السکو(سازمان آموزش، علمی و فرهنگی اتحادیه عرب)، یونسکو و چند موسسه دیگر بودند. ماحصل این نشست دو روزه تصویب سندی موسوم به تعهدنامه رباط بود.
این سند حاوی توصیه‌های کلی و پیشنهادهای ویژه در سه محور فرهنگ، آموزش و ارتباطات بود. مثلاً در بخش آموزش توصیه شده است که گفت‌وگوی بین فرهنگی باید بر ارزش‌ها و اصول جهانی صلح، حقوق بشر و شهروندی دموکراتیک مبتنی بوده و بخش جدایی‌ناپذیری از آموزش کیفی باشد.
از جمله پیشنهادهای ویژه آموزش، تأکید بیشتر بر نقش زبان و تدریس آن به عنوان وسیله‌ای برای ترویج گفت‌وگوی بین فرهنگی و توجه ویژه به زبان‌های محلی به ویژه سوادآموزی به زبان مادری و نیز آموزش زبان عربی در کشورهای غیرعرب به منظور تقویت تفاهم است.
تعریف مفاهیم کلیدی مربوط به گفت‌وگوی تمدن‌ها به ویژه مفاهیم مربوط به ساختار فرهنگ، تمدن و مذهب نیز از جمله توصیه‌های کلی در بخش فرهنگ است. در بخش ارتباطات نیز تصریح شده است نظام آموزشی و رسانه‌ها در پیشگیری از کوته‌فکری و کمک به ایجاد شرایط گفت‌وگوی بین فرهنگی نقش بسزایی دارند.
چهارم و پنجم شهریور ماه جاری، نشست آموزشی ملی «نقش رسانه‌ها در اجرای میثاق رباط» در اصفهان برگزار شد. برگزاری این نشست در واقع بخش پایانی هفته فرهنگی آیسسکو در اصفهان بود که امسال پایتخت فرهنگی جهان اسلام لقب یافته است.
این نشست توسط کمیسیون ملی آیسسکو در ایران، دفتر منطقه‌ای آیسسکو و مرکز ملی مطالعات جهانی شدن ترتیب یافته بود. در مراسم افتتاحیه افرادی چند سخنرانی کردند، از جمله آقای دکتر صدری مدیر دفتر آیسسکو در تهران که اهمیت برابری فرهنگ‌ها را در هنگام گفت‌وگو خاطرنشان کرد.
دکتر صدری تصریح کرد: «تقسیم فرهنگ‌ها به عقب‌مانده و پیشرفته باید کنار گذاشته شود.» مسلماً در نگاه مبتنی بر اصول اسلامی که برابری تمام مسلمانان را مورد تأکید قرار می‌دهد، چنین اصلی از پیش انگاشته شده است و گفت‌وگو درون تمدنی با سهولت بیشتری انجام می‌شود. همان گونه که دکتر صدری یادآوری کرد، میراث مشترک اسلامی، مسلمانان را به همزیستی مسالمت‌آمیز هدایت می‌کند.
از آنجایی که طرح گفت‌وگوی تمدن‌ها را اولین بار خاتمی مطرح کرد، این طرح با نام وی عجین شده است، به گونه‌ای که هیچ گردهمایی در این زمینه بدون نوعی حضور وی رونق ندارد. از این رو بود که دکتر خانیکی حامل پیام سید محمد خاتمی بود که آن را قرائت کرد. در پیام رئیس جمهور پیشین آمده بود: «دنیای رسانه‌ای شده بخشی از واقعیت جهان ماست، هر چند که با واقعیت فاصله داشته باشد». تعریفی که وی از تمدن داده بود نیز به نوعی منحصر به فرد بود. «تمدن پاسخی است که انسان آگاه و خودمختار به نیازهای خود می‌دهد».
طبعاً در مباحثی که از تمدن و فرهنگ صحبت می‌شود، پای تاریخ به میدان می‌آید، چرا که اصولاً تمدن در گستره تاریخی معنا پیدا می‌کند. سخنانی که دکتر پاکتچی از دایره‌المعارف اسلامی ایراد کرد، ناظر بر همین موضوع بود، یعنی نگاهی به تنوع فرهنگی در گستره تاریخی و جغرافیایی اسلامی. اسلام در چند قرن اول ظهور، با گسترش به اقصی نقاط جهان، فرهنگ‌هایی چند را متأثر کرد.
به همین علت، اصولاًٌ فرهنگ اسلامی را می‌توان دربرگیرنده چندین فرهنگ اسلامی دانست. دکتر پاکتچی نکته جالبی را ذکر کرد و آن اینکه تمدن اسلامی عبارتی بود که تا سال 1990، مستشرقین به کار می‌بردند. اما با انتشار مقاله و سپس کتاب «ستیز تمدن‌ها» نوشته هانتینگتن، این عبارت بار سیاسی پیدا کرد. هانتینگتن از خطوط فصل یا گسل بین تمدن‌ها صحبت می‌کند؛ امری که پاکتچی در مورد آن ابراز تردید کرد.
به اعتقاد وی تمدن‌ها نه با یک خط فارق دقیق که با یک ناحیه حائل از هم جدا می‌شوند. بخش دیگری از سخنان وی به ویژگی‌های تمدن‌های مختلف درون تمدن اسلامی، مؤلفه‌های فرهنگی و تنوع فرهنگی و نیز هویت‌سازی در برخی کشورها اختصاص داشت.
طبعاً رسانه‌ها در ارائه تصویر متقابل از فرهنگ و تمدن‌ها نقش قابل توجهی دارند. در واقع بخش اعظمی از تلقی فرهنگ‌ها از هم از طریق رسانه‌ها حاصل می‌شود. این نکته‌ای بود که مورد توجه دکتر آشنا قرار گرفت که سخنرانی خود را با عنوان بحران در گفت‌وگوی فرهنگی در محیط رسانه‌ای ایراد کرد.
وی گفت: «تماس‌های فرهنگی ما ایرانیان با سایر فرهنگ‌ها عمدتاً در سپهر رسانه‌ای اتفاق می‌افتد. فضای رسانه‌ای در واقع فضای حائل بین فرهنگ‌ها است.» تماس بین دو یا چند فرهنگ، همواره با تأثیرپذیری همراه است، اما این تأثیرپذیری معلول متغیرهایی چند است که دکتر آشنا آنها را ین گونه برشمرد: «1- فرهنگی(تفاوت ایدئولوژی، فناوری، هنجارها و ارزش‌ها و غیره) 2- شرایط و شدت تماس 3- موقعیت تماس(فرادست یا فرودست) 4- کارگزاران تماس 5- جهت جریان تماس.»
اما وقتی دو فرهنگ با یکدیگر تماس پیدا می‌کنند، چه حالاتی امکان‌پذیر است؟ دکتر آشنا شق‌های ممکن را به این شرح نام برد: «1- اختلاط یا جذب، 2- الحاق (از دست رفتن استقلال یک فرهنگ و تبدیل آن به خرده‌فرهنگ در فرهنگ غالب)، 3- خاموشی، 4- انطباق، 5- ابداعی، 6- دفعی.» نقش رسانه‌ها در این عرصه نیز از دیگر محورهای سخنان وی بود.
به نظر می‌رسد بسیاری از ما اهمیت خاصی برای مفهوم گفت‌وگو قائل نیستیم چون کلمه جدیدی نیست و هر روز با آن سر و کار داریم. اما واقعیت آن است که گفت‌وگو تفاوت‌هایی معنایی با دیگر معادل‌های آن از قبیل مذاکره، بحث، صحبت و کلاً ارتباط دارد.
بی‌توجهی به این تفاوت‌های معنایی می‌تواند در درک مفهوم گفت‌وگو اختلال ایجاد کند. این موضوعی بود که دکتر خانیکی در سخنرانی خود به آن پرداخت یعنی تفاوت‌های معنایی گفت‌وگو با لغات مترادف آن. به گفته وی، از جمله ویژگی‌های معنایی گفت‌وگو می‌توان از یادگیری از رهگذر و تحقیق، مشاهده ارتباط بین اجزا، پرسش درباره مفروضات و تلاش نکردن برای مجاب کردن طرف مقابل نام برد.
تنها سخنران خارجی نشست دکتر سلیمان از لبنان بود که طی سخنان مفصلی به بررسی نقش رسانه‌ها به خصوص رسانه‌های تصویری و مکتوب فرانسه در جنگ اخیر لبنان پرداخت. البته وی تاریخ مختصری از لبنان، ویژگی‌های رسانه‌های غربی و تاریخ شیعیان این کشور نیز ارائه کرد.
در حال حاضر، رسانه‌ها کارزار برخورد مسلمانان و غربی‌ها هستند. تروریسم اسلامی اکنون روزانه هزاران بار در این رسانه‌ها تکرار می‌شود، امری که تلقی خشونت‌باری از این دین الهی را ترویج می‌کند. دکتر سعیدرضا عاملی استاد دانشگاه تهران در سخنرانی خود با عنوان بازنمایی سیاسی اسلام و رسانه‌های جهانی، برشی مستند از این رفتار رسانه‌ای ارائه کرد.
وی در تعریف بازنمایی گفت: «بازنمایی یک نوع دلالت‌کننده است که یا منعکس‌کننده واقعیت بیرونی است یا تصویر دستکاری شده‌ای از عینیت خارجی را عرضه می‌کند. فیلم یک شکل از بازنمایی است که هویت فرهنگی را به صورت جمعی یا فردی نمایش می‌کند.»
در حال حاضر، رسانه‌های غربی با بزرگ‌نمایی برخی موارد انفرادی، سعی می‌کنند آن را به تمام مسلمانان تعمیم دهند. این نکته‌ای است که از دید دکتر عاملی پنهان نمانده است. وی گفت: «بازنمایی در حالت قوی معادل نمایندگی است یعنی یک مساوی همه و همه مساوی یکی.»
سخنرانی پایان نشست را دکتر محسنیان‌راد استاد باسابقه ارتباطات ارائه کرد که «آینده ارتباطات فرهنگی در دوره پس از دهکده جهانی» نام داشت. با وجود این عنوان فراگیر، بخش اصلی این تحقیق به وضعیت قومیت‌های ایرانی و حضور آنها در رسانه‌ها پرداخته بود. این تحقیق نتیجه گرفته بود که این حضور بسیار ضعیف است.
در پایان این کارگاه دو روزه پیش‌نویس بیانیه این نشست قرائت شد.
